Schaduwen van een zorgvrager als leermethode

Aanleiding

De gehandicaptenzorg heeft, afgezet tegen andere werkvelden, een geringe aantrekkingskracht tot verpleegkundestudenten. Ondanks de toenemende en steeds complexer wordende zorgvraag veronderstellen zij doorgaans dat andere werkvelden, zoals het ziekenhuis, meer uitdaging in complexiteit van werk, loopbaanperspectief en specialisatie bieden. Om een positiever beeld te creëren van het werkveld voor aankomend verpleegkundig beroepsprofessionals gingen Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid en Amarant¹ een samenwerking aan in de vorm van een m-ZIN. Binnen een dergelijk netwerk staat het leren in gezamenlijkheid tussen studenten en professionals centraal. Opleiden, onderzoek en innovatie gaan hand in hand, waarbij gestreefd wordt naar een persoonsgerichte werkplekcultuur (Niessen en Cox, 2011). Eén van de leermiddelen om dit te bereiken is de opdracht ‘schaduwen’.

Theoretische achtergronden

Schaduwen is zowel een kwalitatieve onderzoeksmethode als een leermethode die steeds vaker wordt toegepast binnen het zorgdomein. In beide gevallen volgt de onderzoeker of lerende (schaduwer) gedurende een langere periode een persoon van dichtbij (geschaduwde). Dit gebeurt op een aantal opeenvolgende dagen of met tussenpozen, waarbij de schaduwer letterlijk de gangen volgt van de geschaduwde. Hij neemt gedrag, handelingen en uitspraken waar om de dagelijkse leefwereld van één individu te begrijpen. De rol van schaduwer is niet actief-participatief, maar als buitenstaander zonder insider-kennis (Czarniawska, 2010) begeeft hij zich in de sociale context van de geschaduwde en beweegt hij mee met wat er in de context gebeurt (Quinlan, 2008). De methode kent drie benaderingen, namelijk:

1. schaduwen om te leren over een rol of functie aan de hand van ervaringen;
2. het bestuderen van taken en gedragingen;
3. inzicht verkrijgen in de leefwereld van de geschaduwde (Mc Donald, 2005).

Schaduwen geeft gelegenheid om alle zintuigen in te zetten (Meide en Olthuis, 2012) en informele gesprekken te voeren met degene die geschaduwd wordt (Oldenhof, 2017) om diepere betekenis te geven aan hetgeen wordt geobserveerd. Observaties worden tijdens en na de momenten van schaduwen vastgelegd door middel van aantekeningen, welke het vertrekpunt zijn voor reflectie en data-analyse (Quinlan, 2008).

Schaduwen als leermethode

Schaduwen als leermethode biedt kansen voor de ontwikkeling van competenties op het gebied van klinisch leiderschap (Lalleman en Verdonk, 2015; Lalleman et al., 2017) en interprofessioneel leren (Fougner en Horntvedt, 2011; Jain et al., 2012; Kusnoor en Stelljes, 2016; Wright et al., 2012; Zijl et al., 2021). Het kan ook worden ingezet om oriëntatie en socialisatie op de rol van verpleegkundige te bevorderen (Paskiewicz, 2002).
Binnen het m-ZIN zetten we de leermethode ‘schaduwen’ in om studenten een beeld te laten vormen van het gehele zorgproces rondom de zorgvrager en de rol van de zorgprofessionals daarbinnen. Daarnaast om het perspectief en leef- wereld van de zorgvrager te leren kennen en begrijpen als fundament voor zijn ontwikkeling als persoonsgerichte professional.
Inmiddels maakten ruim tachtig studenten gebruik van de leermethode in de vorm van de opdracht ‘schaduwen’. De positieve reacties en ervaringen van zowel studenten als zorgprofessionals gaven aanleiding om de bijdrage van de opdracht aan werkplekleren van bachelor verpleegkundestudenten te onderzoeken (Van den Langenberg en Cardiff, 2021). Hieruit blijkt dat de opdracht de vaardigheden observeren, analyseren en redeneren stimuleert en studenten een kritische blik op het zorgproces ontwikkelen. Door tijd met de zorgvrager door te brengen, worden studenten uitgenodigd om naar de persoon achter de zorgvrager te kijken en te werken aan een vertrouwensrelatie. Uit het onderzoek bleek ook dat studenten een sterke behoefte hadden aan specifieke elementen van begeleiding. Vanuit een breder perspectief leerden we welke (leer)condities in de praktijk geoptimaliseerd moeten worden om werkplekleren voor studenten maar ook professionals te bevorderen. Hoe we deze inzichten nu toepassen, wordt later in het artikel toegelicht.

Opdracht Schaduwen in de praktijk

De opdracht wordt uitgevoerd in de beginfase van de stage wanneer studenten worden ingewerkt in de beroepspraktijk. In dit stadium beginnen ze met een open blik en zijn ze in staat om ongehinderd door voorkennis of aannames te schaduwen. De opdracht kent vier fasen:
‘Voorbereiding’, ‘Schaduwen’, ‘Analyse’ en ‘Reflectie’.

Fase 1: Voorbereiding

Studenten starten met het formuleren van één of meerdere leervragen. Deze kunnen betrekking hebben op zowel persoonlijke als professionele ontwikkeling. Ook zoeken ze naar een kader, ofwel een kijkraam, dat aansluit bij de leervraag. Het kijkraam kan een theorie, model of gedachtengoed zijn en helpt studenten richting te geven aan het daadwerkelijke schaduwen in de praktijk. Een voorbeeld van zo’n kader of kijkraam is het raamwerk van persoonsgerichte zorg dat binnen het onderwijscurriculum Bachelor Verpleegkunde bij Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid een basis is om studenten op te leiden tot persoonsgerichte professionals (McCance en McCormack, 2017). In samenspraak met het team kiezen studenten een zorgvrager uit die zij gaan schaduwen. Geïnformeerde toestemming van de zorgvrager en/of diens wettelijk vertegenwoordiger is een voorwaarde om het schaduwproces te kunnen starten.

Fase 2: Schaduwen

Gedurende drie weken kiezen studenten diverse momenten uit die relevant zijn voor de beantwoording van de leervraag. Dit zijn de momenten van daadwerkelijk schaduwen. Naast het schaduwen participeren studenten in het zorgproces, zoals bij een reguliere stage. Box 1 bevat een toelichting en praktische adviezen op de activiteit schaduwen. De frequentie van schaduwen en mate waarin de student zich opstelt als silent partner hangen af van de context en de zorgvrager. Het uitgangspunt daarbij is dat het voor zowel de student als de zorgvrager comfortabel en natuurlijk aanvoelt. Observaties worden genoteerd tijdens of vlak na het schaduwmoment in een logboek (zie figuur 1, download). Ook formuleren studenten verhelderingsvragen die een volgend schaduwmoment richting kunnen geven of later gesteld worden aan de zorgvrager, naastbetrokkenen of zorgprofessionals.

Fase 3: Analyse

Na het voltooien van de periode van schaduwen, gaan studenten van een afstand kijken naar hun eigen observaties door middel van analyse van de verzamelde aantekeningen. Daarmee worden patronen en relevante elementen voor de beantwoording van de leervraag geïdentificeerd.De grondigheid en diepgang die daarin wordt aangebracht, is afhankelijk van de onderzoeksvaardigheden die studenten bezitten. Wanneer studenten op dit vlak nog weinig ervaring hebben, dan is ordenen en clusteren binnen het gekozen kijkraam een manier om de data te analyseren. Wanneer studenten verder zijn in de opleiding kunnen zij zelf coderen en thematisch analyseren.

Fase 4: Reflectie

Studenten presenteren de bevindingen die voortkomen uit hun analyse aan het team, waarna ze in dialoog gaan met collega’s. Tijdens deze dialoog reflecteren ze op het proces en de uitkomsten en bespreken de implicaties en mogelijke vervolgacties voor het leerproces van de student, de zorg en/of het team.
Studenten zijn vrij in de wijze waarop ze de presentatie vormgeven. Om succes in deze fase te vergroten is een groot bereik van de presentatie binnen het team, een interactieve aanpak en creativiteit belangrijk. Afhankelijk van de wijze van toetsing, kan de opdracht worden ingezet voor of vertaald naar een relevant toetsproduct.

Begeleiding

De opdracht vraagt om een actieve leerhouding van studenten. Afhankelijk van de fase van de opleiding en de ontwikkeling van de student, moet de leerhouding in meer of mindere mate worden gestimuleerd. De begeleiding richt zich op het aanzetten om leerdoelen of -vragen te verhelderen, het stimuleren om probleemoplossende en onderzoekende vaardigheden in te zetten en het coachen om leersituaties aan te gaan. Uitwisselen en bediscussiëren van ervaringen en reflectie op het handelen binnen de opdracht met peers, zorgprofessionals en docenten, zijn voorwaardelijk in de begeleiding.
Binnen het m-ZIN begeleiden we studenten door middel van drie groepssessies gefaciliteerd door de hogeschooldocent en zorgprofessionals. In de eerste sessie wordt de opdracht uitgelegd. De tweede sessie staat in het teken van leervragen formuleren en het bepalen van het kijkraam. Tijdens de derde sessie wordt ondersteuning geboden bij de analyse van observaties.
Zorgprofessionals stellen zich open en ontvankelijk op ten opzichte van de opdracht. Idealiter voelt de student zich vrij om objectief naar situaties te kijken en kritische vragen te stellen aan betrokkenen bij de zorg van de geschaduwde. De student krijgt ruimte om te kunnen schaduwen op de momenten die daarvoor zijn uitgekozen en hoeft op dat moment geen zorgtaken te doen. Het verkrijgen van geïnformeerde toestemming van de zorgvrager en/of diens wettelijk vertegenwoordiger, vraagt ook om ondersteuning en toezicht dat dit naar behoren gebeurt. Dit kan door dit samen te doen en vanuit een samenwerkingsrelatie die zorgprofessionals hebben met de zorgvrager of diens naasten. Tot slot wordt er van het team verwacht dat zij tijd vrijmaken waarin de student zijn bevindingen kan presenteren en de dialoog kan voeren.

Adviezen

Vanuit onderzoek naar de opdracht ‘schaduwen’ binnen de context van het m-ZIN (van den Langenberg en Cardiff, 2021) is het volgende aan te bevelen bij het inzetten van de opdracht:

• Schep reële verwachtingen; leren is het primaire doel van de opdracht. Sta hier nadrukkelijk bij stil wanneer leervragen verhelderd worden. Wanneer dit onvoldoende gebeurt neigen studenten ernaar te socialiseren en dus een functionele en veilige rol aan te nemen. Ook blijkt dat studenten op zoek gaan naar praktijkverbeteringen tijdens het schaduwen. Vanuit reflectie en dialoog kan de opdracht leiden tot verbeteringen, maar dat is in de basis van de opdracht niet het doel.
• Creëer veiligheid; ondanks dat de opdracht aanzet tot een objectieve, kritische en nieuwsgierige opstelling naar de zorgpraktijk, moeten studenten zich hierin gesteund voelen door het team. Studenten hechten doorgaans veel waarde aan de feedback en reacties vanuit het team, zowel gedurende de periode van schaduwen als tijdens het presenteren. Geef studenten dan ook ruimte om vragen te stellen over hetgeen ze observeren en om hun eigen bevindingen te presenteren.
• Versterk autonomie door begeleiding; Studenten waarderen het vrije karakter van de opdracht en deze autonomie sterkt hen om te kiezen voor een eigen aanpak. Studenten moeten echter kunnen terugvallen op peers, zorgprofessionals en de docent om te kunnen reflecteren op de aanpak, observaties en verwerking ervan. Hierdoor krijgen ervaringen een diepere betekenis en vergroot de student de grip op zijn leerproces.
• Daag het onderzoekend vermogen uit; sommige studenten ervaren de opdracht in het begin als abstract en vaag. Het inzetten van onderzoeksvaardigheden, zoals het bepalen van een theoretisch kader, helpt om verdieping aan te brengen in het proces van schaduwen. Zet studenten ook in de dataverzameling en analyse op het spoor van voor hen reeds bekende onderzoeksinstrumenten of principes of daag hen uit ernaar op zoek te gaan. Principes van actieonderzoek met aandacht voor participatie, persoonsgerichtheid, contextualiteit en reflexiviteit kunnen helpend zijn bij een systematische en ethisch verantwoorde aanpak van schaduwen (van Lieshout en Cardiff, 2021).

Vervolg

Inmiddels is er ruime ervaring opgedaan met schaduwen als leermethode waarbij een student Bachelor Verpleegkunde een zorgvrager schaduwt bij aanvang van de stage in de gehandicaptenzorg.
Onderzoek laat zien dat het een positieve bijdrage levert aan het werkplekleren van de student en potentie heeft om het werkplekleren binnen de zorgpraktijk in het algemeen te bevorderen (Van den Langenberg en Cardiff, 2021) . De lessen die we leerden gebruiken we om huidige en toekomstige studenten in het m-ZIN te begeleiden bij de opdracht. De leermethode wordt ook in andere werkvelden en curricula binnen het zorgdomein toegepast en we blijven mogelijkheden verkennen om dit uit te breiden. Tot slot willen we meer inzichten opdoen over de wijze waarop de opdracht samen leren tussen student en zorgprofessional en teamleren bevordert.

Box 1. Schaduwen in de praktijk (DiGioia en Greenhouse, 2011; Mcdonald, 2005; Meide en Olthuis, 2012; van den Langenberg en Cardiff, 2021).

SCHADUWEN IN DE PRAKTIJK

• Neem ruim de tijd voor schaduwen en beperk je enkel tot de rol van schaduwer, zodat je zelf ervaart wat de zorgvrager meemaakt en je zijn ervaringen probeert te begrijpen.
• Maak gebruik van al je zintuigen, zodat je ziet, hoort, ruikt en voelt wat een zorgvrager meemaakt.
• Schaduw vanuit een oprechte betrokkenheid en verhoud jezelf op een natuurlijke wijze tot de geschaduwde (afstand en nabijheid). De geschaduwde moet zich prettig voelen bij jouw aanwezigheid. Bedenk je dat het voor de geschaduwde zelfs prettig kan zijn om op deze manier wat extra aandacht of afleiding te krijgen.
• Wanneer je jezelf verwondert, vragen hebt, of observaties wil toetsen, ga er gerust over in gesprek met de geschaduwde of betrokkenen bij de zorg.
  Schaduw op verschillende momenten van de dag, zodat je een beeld krijgt van het verloop van de dag of een langere periode.
• Maak veel aantekeningen van wat je hebt ervaren. Schrijf op wat je letterlijk waarnam (beschrijvend), maar noteer ook welke gevoelens het bij je oproept (interpretatief). Doe dit tijdens of zo snel mogelijk nadat je een moment schaduwde in bijvoorbeeld een notitieblok.
• Reflecteer met momenten op jouw ervaringen door ze te delen en bespreken met medestudenten, professionals in de praktijk of je docent. Dit kan helpen om koers te houden op jouw leervragen en –doelen.
• Kritisch, analytisch en detailgericht denken en multitasking zijn vaardigheden die het proces van schaduwen ondersteunen. Om verbinding te maken met de zorgvrager en anderen betrokkenen zet je de volgende eigenschappen in: een positieve houding, empathie, vertrouwen en compassie.

Meer informatie

Benieuwd naar reacties van studenten, zorgprofessionals en docent op de opdracht Schaduwen?