Aanleiding
De forensische zorg is een bijzondere tak van zorg, vanwege haar specifieke doel: het leveren van een bijdrage aan het verminderen van strafrechtelijke recidive. In deze sector is de druk op professionals als vanouds hoog. Er is sprake van een hoge maatschappelijke gevoeligheid en impact, waarbij vanwege de bijzondere doelstelling, veel specifieke vakkennis gevraagd wordt. Net als in andere sectoren is er de laatste jaren een tekort aan goed geschoold en ervaren personeel ontstaan. Het bijhouden van vakkennis en het trainen van vaardigheden staat daarmee onder druk; er is altijd een gebrek aan mensen en tijd. In 2018 is er een Meerjarenovereenkomst Forensische Zorg 2018-2021 opgesteld, waarin het Ministerie van Justitie en Veiligheid, De Nederlandse ggz, de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland en Valente, afspraken hebben gemaakt om de veiligheid en kwaliteit in de forensische zorg op peil te brengen. Onderdeel van de Meerjarenovereenkomst is de ontwikkeling van een Programma Forensisch Vakmanschap (PFV) dat zowel gericht is op het vergroten en versterken van de kennis en vaardigheden in de sector, als op het specialiseren in de forensische zorg en is bestemd voor zowel nieuw als bestaand personeel en zij-instromers. Een programmateam met deskundigen uit verschillende disciplines ging hiermee aan de slag.
Baas over eigen vakmanschap
Het programmateam werkte vanuit een moderne visie op leren en ontwikkelen in de zorg:
- De kwaliteit van de zorg wordt voor een groot deel bepaald door de kwaliteit van de professionals.
- De dagelijkse drijfveer van veel zorgprofessionals is de wil om goede zorg te bieden. Daar hoort het bijhouden en verdiepen van je vak bij.
- Zorgprofessionals en zorgorganisaties hebben een groot zelforganiserend vermogen en nemen graag de regie over het eigen leerproces.
- Leren kan op honderden verschillende manieren, variërend van een opleiding volgen (formeel leren) tot het samen ‘vieren’ van gemaakte fouten (informeel leren). Het aanbieden van de juiste vorm van formeel leren is sterk afhankelijk van de individuele leerstijl. Het meeste leer je in de praktijk door gewoon te doen, te experimenteren en daarop te reflecteren (informeel).
- Controle en dwang hebben een negatieve invloed op het leerproces, zowel van het individu als van de organisatie. Een open en gezonde leercultuur is noodzakelijk voor het laten groeien van vakmanschap.
- Eenvoud en laagdrempeligheid van leercontent verhogen het gebruik.
Wat is forensisch vakmanschap?
De definitie van en de leermiddelen voor Forensisch Vakmanschap zijn in drie stappen ontwikkeld in nauwe samenwerking met de forensische sector en de zorgprofessionals zelf. Als eerste is het vereiste niveau van Forensisch Vakmanschap vastgesteld, in termen van thema’s, competenties en leerdoelen. Dit proces is uitgevoerd door redactieraden met professionals uit het forensische veld (zie kader voor de korte versie van de definitie).
Voorkoken of de weg wijzen?
De volledige beschrijving van het vakmanschap bestaat uit vele bladzijden met competenties en leerdoelen en is een bouwtekening voor ontwikkelaars van opleidingen, trainingen en leermiddelen. Maar daarmee kun je niet bij de drukke zorgprofessionals en organisaties aankomen. En een voorgeprogrammeerd programma met klassikale trainingen doet geen recht aan een moderne visie op leren en ontwikkelen. Bovendien haalt dat de zorgprofessionals te lang uit het primaire proces. De zorgprofessional heeft de regie over eigen vakmanschap en is heel goed in staat om met behulp van ontwikkeltools en vooral de collega’s zelf een leerroute uit te stippelen.
Het programmateam heeft daarom eerst twee scans ontwikkeld voor een goede start van die route: de Ontwikkelwijzer en de Organisatiewijzer. De twee wijzers zijn zo ontwikkeld dat ze niet ervaren worden als een systeem van ‘vinkjes zetten’ en ook niet zo ‘misbruikt’ kunnen worden. Het invullen is daarom anoniem en er worden geen gegevens opgeslagen. De daadwerkelijke leeropbrengst moet blijken uit professioneler gedrag op de werkvloer.
Met de individuele resultaten uit de ontwikkelwijzer en de meetgegevens rond het leerklimaat in de hand, kunnen zorgprofessionals en organisaties de route naar Forensisch Vakmanschap vervolgen. Om ze daarbij te assisteren en te inspireren is de Forensische Werkplaats ontwikkeld, een online platform met bestaande en nieuwe leeren ontwikkelmiddelen, werkvormen en good practices van instellingen, gebaseerd op de forensische thema’s (zie figuur 1).
Een platform vol met gereedschap
De werkplaats met ontwikkeltools is te vinden via forensischvakmanschap.nl. Op deze site heeft de zorgprofessional vier keuzemogelijkheden: de Forensische Werkplaats, direct gaan naar de Ontwikkelwijzer of de Organisatiewijzer en de knop ‘verras mij’. Het gebruik van de tools is vrij, iedereen heeft op elk moment toegang.
De Ontwikkelwijzer
De Ontwikkelwijzer is een uitgebreide scan waarmee een professional de fase van de eigen ontwikkeling kan vaststellen. Aan de hand van stellingen en casuïstiek worden de forensische competenties uitgevraagd. Wat gaat al goed en waar zitten de ontwikkelpunten? Oftewel, het is een goed gesprek met jezelf over je vakmanschap. De ontwikkelwijzer genereert aan het einde een advies over de professionele ontwikkeling van de zorgprofessional en doet suggesties voor ontwikkelpunten binnen de leerthema’s. Het advies wijst ook de weg naar de verschillende tools die klaar staan in de Forensische Werkplaats.
Zie www.forensischvakmanschap.nl/ ontwikkelwijzer.
De Organisatiewijzer
De Organisatiewijzer is een scan die ingevuld kan worden door een organisatie of door een team/subonderdeel binnen een organisatie, om de eigen forensische leercultuur in kaart te brengen. Een goede leercultuur in een organisatie is immers noodzakelijk voor een duurzame borging van Forensisch Vakmanschap. De wijzer werkt het beste als deze wordt ingevuld door verschillende mensen uit meerdere disciplines (uitvoerend, ondersteunend en leidinggevend) en leidt tot een goed gesprek tussen deze professionals over de leercultuur en mogelijke en wenselijke verbeteringen hierin.
Zie www.forensischvakmanschap.nl/ organisatiewijzer.
De Forensische Werkplaats
De Forensische Werkplaats is gerubriceerd op de negen forensische leerthema’s: Werken leefklimaat; weten regelgeving; multidisciplinair werken; risicobewust werken; behandeleffect; professioneel communiceren; jij als professional; leren in de organisatie en het forensische veld. Zorgprofessionals kunnen de tools filteren op soort leermiddel (artikelen en rapporten, e-learnings, handvatten, opleidingen en trainingen, podcasts; scans of toetsen en video’s), werksetting (klinische behandeling, ambulante behandeling of beschermd wonen) en leerthema’s (onderwerpen).
Zie www. forensischvakmanschap.nl/ forensische-werkplaats.
Bij elk thema zijn met zorg relevante leer- en ontwikkelmiddelen geselecteerd die openbaar beschikbaar zijn. Ze zijn eerder ontwikkeld door het forensische veld of door een specifieke instelling of speciaal ontwikkeld voor de Forensische Werkplaats. Deze leer- en ontwikkelmiddelen zijn verder te selecteren op nog twee filters (naast het filter van het thema): setting (klinische behandeling, ambulante behandeling of beschermd wonen) en leermiddel (artikelen en rapporten; e-learning; handvatten; opleidingen en trainingen; podcasts; scans of toetsen en video’s). Op deze manier kan de zorgprofessional zelf een passend leermiddel vinden. Het geeft ook zicht op de grote hoeveelheid leermateriaal die beschikbaar is voor het forensische veld. Leren en ontwikkelen kan individueel (door een video te bekijken of een e-learning te volgen), maar kan ook teamsgewijs, bijvoorbeeld door de oefening ‘het tafelgesprek’ te kiezen. Bij elk leermiddel wordt in beeld gebracht wat de bron is. Door erop te klikken, komt de professional bij het leermiddel.
In de Forensische Werkplaats is ook een aantal tools beschikbaar die speciaal voor Forensisch Vakmanschap ontwikkeld zijn. Dit zijn, naast de ontwikkelen organisatiewijzer, de volgende middelen.
De stressmeter
De stressmeter is een vragenlijst die in 10 minuten (25 vragen) inzicht geeft in de ervaren werkstress. In de stressmeter zijn speciale vragen opgenomen over thema’s die in de forensische zorg kunnen spelen, zoals teamwork (samenwerken of er alleen voor staan) en het bespreekbaar maken van moeilijke situaties en (grens)overschrijdend gedrag.
Zie www.forensischvakmanschap.nl/ forensische-werkplaats-grid/stressmeter.
Het tafelgesprek
Het tafelgesprek is een online kaartenset voor teams. Met behulp van dit spel kunnen teamleden met elkaar in gesprek over thema’s die spelen in teams in de forensische zorg. Een team bespreekt zo interessante en lastige situaties door vragen te beantwoorden die gaan over jezelf, het team en cliënten. Door het delen van ervaringen, zorgen, tips en gevoelens, wordt de onderlinge band versterkt en leert een team van elkaar op een speelse manier (zie kader).
Het trainingsvervangend menu
Omdat leren op veel verschillende manieren kan, ontwikkelde het programmateam speciaal voor de Forensische Werkplaats een trainingsvervangend menu, waar op een speelse manier allerlei vormen van leren gepresenteerd worden. Het menu is uit te printen en leuk om op te hangen in een kantoor.
Zie www.forensischvakmanschap.nl/ forensische-werkplaats-grid/trainingsvervangend-menu.
Van blunder naar beter
Leren doen mensen op veel manieren, maar een belangrijke leerbron ligt in dat wat niet goed ging: de fouten en blunders. Fouten maakt iedereen, overal en zijn waardevolle leermomenten. Vanuit die gedachte ontwikkelde het team een instrument om in teamverband op een constructieve manier stil te staan en te leren van de fouten. Als speelse vorm is een uitnodiging voor een foutenfeestje gemaakt.
Zie www. forensischvakmanschap.nl/ forensische-werkplaats-grid/van-blundernaarbeter
Het leerlandschap voor teams
In de forensische werkplaats zijn veel instrumenten opgenomen om teamleren te faciliteren. Om hier wegwijs in te worden, is een speciale gids gemaakt waarin deze instrumenten zijn samengevat. Instrumenten als de krachtenveldanalyse van Lewin, het Socratische interview, het kwaliteitenspel en vele andere tools staan logisch ingedeeld op toepassing met een korte beschrijving in de gids. Vanuit de gids kan meteen doorgeklikt worden naar het instrument.
Zie www.forensischvakmanschap.nl/ forensische-werkplaats-grid/ het-leerlandschap-voor-teams
Forensisch Vakmanschap is nooit af
Forensisch Vakmanschap is iets dat je moet onderhouden, en dat geldt ook voor de werkplaats. Daarom kan iedereen een leerof ontwikkelmiddel indienen. Een redactieraad beoordeelt deze tools aan de hand van een aantal criteria en bij een positief advies wordt het middel geplaatst. Zo blijft de sector van en voor elkaar leren en wordt het wiel niet opnieuw uitgevonden. Het Forensisch Vakmanschap is inmiddels ondergebracht bij het Expertisecentrum Forensische Psychiatrie (EFP). EFP beheert en ontwikkelt het de komende jaren door, onder inhoudelijke verantwoordelijkheid van de forensische sector (uitgevoerd door het Forensisch Netwerk, waarin alle instellingen die forensische zorg leveren vertegenwoordigd zijn, samen met de Nederlandse ggz, de brancheorganisatie).
De ontwikkeling van Forensisch Vakmanschap is, in opdracht van Taskforce Forensische Zorg en Bestuurlijk Overleg Forensische Zorg, uitgevoerd door het Programmateam Forensisch Vakmanschap, bestaande uit Daniek Nellissen (EFP), Kees Spitters (de Nederlandse ggz), Paul Westmeijer (zelfstandig adviseur) en programmamanager Petra Schaftenaar (Metis Zorg) i.s.m. Tele’train (onderwijskundig bureau), Enflow (websitebeheer) en het forensische zorgveld (klankbordgroep en redactieraden).
Voorbeelden
‘Denk aan een contact waar je positief uitkwam. Hoe kwam dit, denk je?’
(Basisvraag uit het thema ‘je grenzen bepalen en bewaken’.)
‘Durf jij je kwetsbaarheden te laten zien in je werk? Leg uit.’
(Verdiepingsvraag uit het thema weerstand.)
‘Benoem een kwaliteit van een collega waar je zelf graag in zou willen groeien.’
(Basisvraag uit het thema dynamiek in het team.)
Zie www.forensischvakmanschap. nl/forensische-werkplaats-grid/ tafelgesprek.