Van leerwerkplaats naar ZIC

  • 10 min.
  • Best practices

Inleiding

Zeven jaar geleden startten het Diakonessenhuis Utrecht en de bacheloropleiding verpleegkunde van de Hogeschool Utrecht gezamenlijk de leerwerkplaatsNeurologie/Neurochirurgie. Inmiddels heeft deze leerwerkplaats zich ontwikkeld tot een zorginnovatiecentrum (ZIC). De samenwerking wordt nu uitgebreid met het masterprogramma Klinische Gezondheidswetenschappen, richting Verplegingswetenschap van de Universiteit Utrecht. Met deze nieuwe samenwerking in de vorm van een ZIC verwachten het Diakonessenhuis en Hogeschool Utrecht naast zorginnovatie, een versterking van het leren in de beroepspraktijk en inbedding van evidence based practice te realiseren. In dit artikel een verslag van de transitie naar het zorginnovatiecentrum, de opbrengsten, aanbevelingen en gedeelde ambities voor de toekomst.

Dat wat je aandacht geeft, groeit…

Een leerwerkplaats is een authentieke werkomgeving waarin een groep studenten alle voor de beroepsuitoefening typerende werkprocessen uitvoert, en verantwoordelijk is voor de uitvoering ervan, met als doel het beroep te leren (Havekes & Drenth, 2005). 
Op de leerwerkplaats van de afdeling Neurologie/Neurochirurgie van het Diakonessenhuis in Utrecht lopen ieder half jaar tien studenten gedurende twintig weken stage (vierdejaars mbo-v en derde en vierdejaars hbo-v). Zij leren in deze periode in toenemende mate verantwoordelijkheid te dragen voor de totale zorg voor de (tien) patiënten op de afdeling. Verpleegkundigen van de afdeling begeleiden/coachen deze studenten met de handen op de rug. De leerwerkplaats laat ons zien dat het leren op de afdeling een dynamisch proces is waarbij vooral de hbo-competenties in de rol van ‘zorgverlener’, ‘regisseur’ en ‘coach’ goed uit de verf komen. De patiëntenzorg staat centraal en door studenten te leren hier regie in te nemen en hierop te reflecteren, ontwikkelen zij deze competenties. We ervaren ook grenzen aan de mogelijkheden van de leerwerkplaats. Vragen die wij ons stellen zijn: Wat zijn werkelijke opbrengsten van de leerwerkplaats voor de patiënt? Hoe kunnen hbo-v-studenten effectiever leren in hun rol van ‘ontwerper’? Op welke manier bedden we evidence based practice in en hoe kan dit bijdragen aan professionalisering van de verpleegkundige zorg? We beogen de driehoek Beroepspraktijk-Onderwijs-Onderzoek op een uitdagende manier te verbinden en te versterken en zijn er van overtuigd dat een ZIC hieraan bijdraagt.
Frost en Snoeren (2010) definiëren het begrip ‘Zorginnovatiecentrum’
als een afdeling waar professionals en een relatief grote groep studenten intensief samenwerken en waar zorgverlening, opleiden, leren, innovatie en onderzoek gecombineerd worden.
Men streeft naar effectieve, cliëntgerichte zorg door een continu proces van verbetering gebaseerd op wetenschappelijk bewijs.
Het ZIC is gericht op het verder ontwikkelen van de beroepspraktijk door bijvoorbeeld implementatie van nieuwe methoden en heeft daarmee een bredere doelstelling dan de leerwerkplaats, waar vooral het leren van studenten uitgangspunt is. Adriaansen (2010) beschrijft de volgende doelstellingen van een ZIC:

  • stimuleren van innovatieve, wetenschappelijk onderbouwde zorg;
  • verhogen van de kwaliteit van stages;
  • uitvoeren van hoogwaardig wetenschappelijk praktijkgericht onderzoek;
  • extra impuls aan de professionalisering van verpleegkundigen;
  • verbinden van theorie en de praktijk.
Schematische weergave van beoogde factoren die bijdragen aan excellente zorg binnen het ZIC
Figuur. 1. excellente zorg binnen het ZIC

 

Deze doelstellingen zijn onlosmakelijk verbonden met de gezamenlijke doelen en ambities van het Diakonessenhuis en het Instituut Verpleegkundige Studies van de Hogeschool Utrecht. Met een ZIC willen we een optimale leeromgeving creëren voor zowel studenten als verpleegkundigen. Door ons handelen te baseren op uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek beogen we excellente zorg te leveren (zie Figuur 1)

Een ZIC voldoet volgens Verdonschot en Keursten (2010) aan een aantal belangrijke ontwerpprincipes voor succesvolle innovaties:

  • werken met urgente en intrigerende vraagstukken die om een nieuwe aanpak vragen;
  • samen iets maken vanuit wederzijdse aantrekkelijkheid;
  • werken vanuit kracht en talent in de waarderende benadering;
  • werken vanuit individuele drijfveren en persoonlijke betrokkenheid;
  • aandacht voor het leerproces van alle betrokkenen.

 

Samenwerken in leren, onderzoeken en innoveren

In de visie van het Diakonessenhuis is het optimaal benutten van de beroepspraktijk als rijke leeromgeving een belangrijke voorwaarde om samen te kunnen leren, een hoog leerrendement te behalen en excellente zorg te verlenen. De start van het ZIC stimuleert professionalisering vanuit de beroepspraktijk. Daar ligt ook de passie van verpleegkundigen (Strategisch organisatieleerplan Diakonessenhuis, 2014-2017).
De bachelor verpleegkunde wil studenten opleiden tot sterk gemotiveerde en reflectieve professionals die evidence based werken (HU, 2014). Het nieuwe beroeps- en opleidingsprofiel van de hbo-verpleegkundige benadrukken de meer prominente taak in praktijkgericht onderzoek. Dit kan alleen in nauwe samenwerking met de beroepspraktijk. De Universiteit Utrecht ziet de meerwaarde van de samenwerking voor haar masterstudenten verplegingswetenschap
in de mogelijkheden die het ZIC biedt: samen met de praktijk kennis over effectieve implementatie van zorginnovaties ontwikkelen en benutten. Voor studenten verplegingswetenschap is het zeer leerzaam en inspirerend om in een ambitieuze werkomgeving als het ZIC praktijkrelevant onderzoek te doen.

Opzet van het ZIC

Het ZIC krijgt in het Diakonessenhuis vanaf januari 2014 praktisch vorm op de verpleegafdeling Neurologie/Neurochirurgie. Er is gestart met het uitvoeren van een pilot waarin vier hbo-v-studenten en twee masterstudenten verplegingswetenschap aan de slag gingen met het verbeteren van zorg aan de patiënt na een CVA (Cerebraal Vasculair Accident). Samen met afdelingsverpleegkundigen is gekozen voor het thema ‘Optimaliseren van voorlichting aan de patiënt/naasten na een CVA’. Patiënten en hun familie voelen zich na zo’n ingrijpende gebeurtenis vaak onzeker en hebben veel vragen. Verpleegkundigen moeten deze vragen herkennen en op de juiste manier (volgens de laatste evidence) voorlichting geven die aansluit bij hun behoeften op dat moment. Deze eerste groep hbo-v-studenten startte na 20 weken stage op de leerwerkplaats met een 20 weeks kwaliteitsproject. Het voordeel hiervan was dat zij al kennis en ervaring hadden opgedaan met de betreffende patiëntencategorie waardoor ze zich verder konden verdiepen. Daarnaast waren zij bekend bij het verpleegkundig team en voor een jaar aan de afdeling verbonden. Het afgelopen studiejaar heeft een tweede groep hbo-v- en masterstudenten een vervolg gegeven aan dit project. Ook werd een tweede onderzoek uitgevoerd door hbo-v-studenten. Zij vertaalden en testten de effectiviteit van een meetinstrument (FFC, Function Focus Care Approach) dat de zelfredzaamheid bij CVA patiënten in het dagelijks functioneren meet.

Schematische weergave van actoren binnen het ZIC
Figuur 2: actoren ZIC

Een ZIC vraagt een uitdagende samenwerking met verschillende actoren uit meerdere organisaties (zie figuur 2). Dit proces werd in de periode van de pilot aangestuurd door de leidinggevende van de afdeling. De opleidingsadviseur van de Diakademie (het leerhuis van het Diakonessenhuis) vervulde de rol van projectleider. De praktijkopleider van de afdeling was de contactpersoon voor de studenten. Docenten van de betreffende opleidingen coachten de studenten bij het uitvoeren van de opdracht. Ook hielden zij in de gaten of de door de opleiding gestelde criteria werden behaald.

Opbrengsten ZIC

Terugblikkend op de eerder gestelde doelen van het ZIC kunnen we met trots zeggen dat de pilot op alle vlakken geslaagd is. In de zomer van 2014 is door het houden van rondetafelgesprekken samen met alle betrokkenen gekeken naar opbrengsten en verbeterpunten gerelateerd aan de vooraf gestelde doelen. De dynamiek die deze pilot teweeg bracht, is als stimulerend en enerverend ervaren. Er is intensief met en van elkaar geleerd. Betrokkenen besloten na deze pilot structureel vervolg te geven aan het ZIC op de afdeling  Neurologie/Neurochirurgie.
Verpleegkundigen en studenten geven ook aan dat meer tijd en inspanning nodig is om de verkregen inzichten echt structureel in de verpleegkundige zorg te borgen. Daarmee is duidelijk dat het ontwikkelen tot een volwaardig zorginnovatiecentrum nog veel investering en doorzettingsvermogen vraagt. Door samen te werken aan verbeterpunten, willen we met elkaar, Diakonessenhuis, Hogeschool Utrecht en de Universiteit Utrecht, nog meer rendement halen uit het ZIC.
Hieronder een beschrijving van de behaalde opbrengsten in relatie tot de vooraf vastgestelde doelen:

  • stimuleren van innovatieve, wetenschappelijk onderbouwde zorg;
  • verhogen van de kwaliteit van stages;
  • uitvoeren van hoogwaardig wetenschappelijk praktijkgericht onderzoek;
  • extra impuls aan de professionalisering van verpleegkundigen;
  • verbinden van theorie en de praktijk.

Er is een concrete kwaliteitsslag in de verpleegkundige zorgverlening gemaakt. De studenten onderzochten of de gegeven voorlichting aan CVA-patiënten op de afdeling aansluit bij de richtlijnen en eisen die beschreven staan in de wetenschappelijke literatuur. Op grond daarvan hebben zij een aantal aanbevelingen opgesteld en gepresenteerd aan de verpleegkundigen van de afdeling. Dit resulteerde in de ontwikkeling van een richtlijn die vervolgens door een specifieke groep neurologieverpleegkundigen (STROKE-team) op de afdeling is geïmplementeerd. De studenten die het afgelopen jaar participeerden in het ZIC hebben een vervolg gegeven aan het project. De groep hbo-v-studenten toetste de ontwikkelde richtlijn aan de literatuur en evalueerde het werken met de richtlijn met de verpleegkundigen van de afdeling. De masterstudenten evalueerden het implementatieproces. Het onderzoek naar de Function Focus Care Approach wordt vervolgd door een nieuwe groep studenten. Alle onderzoeks- en projectresultaten zijn in juni 2015 door de studenten gepresenteerd aan de collega’s in een studieconferentie.
De verpleegkundigen van de verpleegafdeling Neurologie ondersteunden de bachelor- en masterstudenten bij het verzamelen van gegevens voor kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Zij hebben een aantal aanbevelingen uit de onderzoeken in de directe zorgverlening geïmplementeerd. Hiermee werd een impuls gegeven aan evidence based practice. Een aantal verpleegkundigen ervaarde het als positief dat zij hun eerder verworven competenties rondom evidence based practice weer praktisch konden toepassen.
Zowel studenten als verpleegkundigen leren actief te participeren in praktijkgericht onderzoek vanuit een actuele vraag uit de beroepspraktijk. Het met elkaar leren, onderzoeken en innoveren is het gezamenlijk fundament onder de samenwerking tussen het ZIC en de opleidingen. Dit gedeelde belang bleek een belangrijke succesfactor in de pilotfase.

Portretfoto (kleur) van Het zorginnovatiecentrum team van het Diakonessenhuis in Utrecht.
Het zorginnovatiecentrum van het Diakonessenhuis in Utrecht.

Wat vraagt nog aandacht?

Om de komende jaren effectief door te ontwikkelen tot een volwaardig zorginnovatiecentrum vragen onderstaande punten nog aandacht.
Meten is weten: om wetenschappelijk onderbouwde zorg nog meer te laten groeien is een effectmeting in patient outcome wenselijk en noodzakelijk. Het Diakonessenhuis ziet onderzoek en innovatie als middel om de kwaliteit van zorg te verbeteren: de patiënt moet er echt beter van worden. Mogelijk kan het patiënttevredenheidsonderzoek dat het Diakonessenhuis regulier uitvoert hieraan bijdragen. Hierin is ‘de mate van tevredenheid over de gegeven voorlichting’ een vast item. Een effectmeting zal de meerwaarde van de implementatie van de richtlijn voor de patiënt kunnen aantonen.

Committment van het management: door investeringen vanuit het management en sturing, coaching door de lijn in het Diakonessenhuis creëren we noodzakelijke voorwaarden om te komen tot een volwaardig ZIC. Alleen dan kunnen resultaten van leren, onderzoeken en innoveren echt van meerwaarde zijn voor de patiënt.

Integratie Leerwerkplaats en ZIC: de wens is dat hbo-v studenten tijdens hun verpleegstage op de leerwerkplaats al aan de slag gaan met evidence based practice. Hierdoor leren zij kritisch te kijken naar de zorg en zien ze dat praktijkgericht onderzoek een wezenlijk onderdeel is van hun stage.

Optimaliseren van rendement uit verkregen resultaten met een lecturer practitioner: uit de evaluatie van de pilot blijkt dat de opbrengsten van het uitgevoerde onderzoek nog niet optimaal naar de praktijk vertaald worden. Er is behoefte aan een verbindende schakel die onderzoeksresultaten kan implementeren en borgen (Wilberts & Van Lieshout, 2005). Daarom stellen we op korte termijn een lector practitioner aan. Dit is een wetenschappelijk opgeleide verpleegkundige of verpleegkundig specialist die verantwoordelijk wordt voor de implementatie van onderzoeksresultaten in de beroepspraktijk.

Waarderen en benutten van verpleegkundigen: in de pilot is op verschillende manieren geprobeerd het draagvlak voor zorginnovatie onder verpleegkundigen te vergroten. Toch blijkt in de dynamische praktijk dat dit veel aandacht vraagt zeker als de werkdruk als hoog ervaren wordt. Verpleegkundigen willen graag proactief meedenken om zo hun ideeën over goede zorg met innovaties uit te mogen proberen. Het is belangrijk aandacht te besteden aan het optimaal benutten en waarderen van deze expertise zodat hun nieuwsgierigheid en motivatie optimaal tot uiting kunnen komen. Dit komt de leercultuur op de afdeling ten goede.

Investeren in EBP-competenties: na de pilot is besloten extra te investeren in de competenties van afdelingsverpleegkundigen om evidence based practice stevig te verankeren. Een leergang evidence based practice gaat hen hierbij helpen. De lecturer practitioner ondersteunt in deze leergang en helpt het geleerde te borgen in de praktijk. Deze functionaris kan de (verpleegkundige) teamleden ondersteunen in het ontwikkelen van kennis en vaardigheden (Van Lieshout & Cardiff, 2006) en daarmee een belangrijke rol krijgen in zorgverbetering en innovatie.

En verder:

  • Gedeeld belang als fundament: het met elkaar leren, onderzoeken en innoveren blijft vragen om continue afstemming. Een heldere taakverdeling tussen de betrokkenen vergroot de efficiëntie en het te behalen resultaat.
  • Projectmatige benadering: door bij het structureel inbedden van het ZIC een projectmatige aanpak te kiezen werken alle betrokkenen methodisch toe naar het beoogde resultaat en kunnen mensen en middelen hiervoor vrijgemaakt worden.

Ambities voor de toekomst

Met het zorginnovatiecentrum willen we een stevig fundament leggen door effecten te meten van resultaten voor patiënten, studenten en zorgprofessionals op afdelingsniveau. We delen graag de opgedane kennis om meer afdelingen de mogelijkheid te bieden zich te ontwikkelen richting een ZIC. Hieruit kunnen varianten op het huidige ZIC voortkomen, zoals ook de leerwerkplaats verschillende verschijningsvormen kent.
Ook zal het ZIC van de toekomst focussen op interdisciplinair leren en onderzoeken. Door meerdere disciplines met en van elkaar te laten leren en met elkaar onderzoeksvragen te beantwoorden komt zorginnovatie echt tot bloei.
Tot slot is het onze ambitie om zorginnovatie niet te beperken tot de ziekenhuismuren. Het ZIC van de toekomst zorgt ervoor dat onderzoeksresultaten ook de patiënt in de eerstelijnszorg ten goede komt.

Kortom, uitdagingen en ambities te over!


1 synoniem voor leerafdeling