'Ik voel me machteloos en word een beetje boos.’ Deze uitspraak is van de heer J., cliënt (en lid van de cliëntenraad) van thuiszorgorganisatie De Wever Thuis. Hij geeft antwoord op de vraag wat het voor hem betekent als zorg- en welzijnsprofessionals in de wijk niet goed samenwerken. Oud worden in de wijk vraagt een integrale ouderenzorg, waarin interprofessioneel gewerkt wordt. Interprofessioneel werken blijkt in de praktijk lastig. Maar ‘jong geleerd is oud gedaan’ geldt ook voor interprofessioneel werken (Van Zaalen, 2018). In regio Tilburg-Noord hebben zorgorganisatie De Wever, welzijnsorganisatie Instituut Maatschappelijk Werk Tilburg, ROC Tilburg en Fontys Hogescholen Mens en Gezondheid daarom de handen ineen geslagen om dit te realiseren. Voor de te ondernemen activiteiten hebben de samenwerkingspartners een subsidie van ZonMw in ontvangst mogen nemen. Met deze aanmoediging op zak hebben zij gezamenlijk activiteiten georganiseerd in het project ‘Professionaliseren in ZorgInnovatie Netwerken: Samenwerken aan langer, veiliger en zelfredzaam oud worden in de wijk’. Een van de activiteiten was een uitwisseling van studenten uit de thuiszorg en maatschappelijk werk waarbij zij elkaar shadowden. Dit artikel illustreert hoe wij het interprofessioneel opleiden in de praktijk vorm hebben gegeven.
Het project
Van februari 2019 tot en met januari 2021 werkten Fontys, ROC Tilburg, Instituut Maatschappelijk Werk Tilburg (IMW Tilburg) en De Wever Thuis (thuiszorg) samen om activiteiten te ontwikkelen en uit te voeren. Een van de deelprojecten was een uitwisseling van studenten Verpleegkunde en Sociale Studies gedurende hun praktijkleren/stageperiode. Mbo- en hbo-studenten Verpleegkunde van het ZorgInnovatieNetwerk De Wever Thuis en hbo-studenten Social Studies die bij het IMW Tilburg stage lopen, maakten kennis met elkaar en elkaars beroepspraktijk door met elkaar mee te kijken volgens de methodiek shadowen.
Waarom interprofessioneel opleiden?
De eerdergenoemde cliënt, de heer J., ontvangt thuiszorg van De Wever Thuis. Bij hem thuis komen, behalve medewerkers van de thuiszorg, ook professionals van het maatschappelijk werk/welzijn en andere gezondheidszorgprofessionals. Vanuit ieders deskundigheid hebben professionals hun visie en methodes. De interventies hebben soms invloed op elkaar; daarom wil een professional soms wijzigingen in het behandelplan van een ander. Helaas bespreken de professionals dit niet altijd met elkaar. Het is dan de cliënt die de discussie moet voeren met de andere professional. De heer J. vindt het soms lastig om goed te verwoorden wat de bedoeling was en kan niet altijd antwoord geven op de vragen die hem gesteld worden. Of nu de juiste zorg geboden wordt, is onduidelijk. Het is jammer als er geen samenwerking is, want een geïntegreerde aanpak op lokaal niveau kan bijdragen aan het bevorderen van een onafhankelijk leven en aan kwaliteit van zorg (France, 2017). Bovendien vergroot het de kans op betere gezondheidsuitkomsten (WHO, 2010).
Zorgprofessionals en sociaal werkers moeten daarom over algemene vaardigheden beschikken zoals ‘het samenwerken en overleggen met professionals uit andere sektoren en inzicht hebben in de sociale kaart’ (Zorg in 2030, zj). Het goede nieuws is dat interprofessioneel werken te leren is. Als studenten ervaringen opdoen met samenwerken en positieve overtuigingen ontwikkelen, helpt dat voor het toekomstige interprofessioneel werken, volgens het raamwerk van Stutsky (2014). Ervaringen opdoen met interprofessioneel werken kan bijvoorbeeld inzicht geven in elkaars rollen en de invloed die zij op elkaars werk hebben. Met bijvoorbeeld de methode shadowen kan dit inzicht bereikt worden.
Methodiek shadowen
Shadowen is een manier van observeren waarbij je als het ware in de schoenen van de ander gaat staan. Die ander is in zijn eigen omgeving (McDonald, 2005) zodat je het perspectief van die ander kunt gaan zien. Het kijken en luisteren naar de professional en cliënt richt zich op verbale en non-verbale signalen. Reflecties kunnen het leereffect van het shadowen versterken. Om studenten Verpleegkunde en Social Studies op een systematische manier inzicht te geven in elkaars rollen en taken, hebben we deze methodiek gekozen. Na een shadowing-opdracht blijken studenten beter in staat om na te denken over hun eigen (toekomstige) rol in een interprofessioneel team (Wright et al., 2012), (Currie, 2015).
De voorbereiding van de uitwisseling met shadowing
In de werkgroep ‘Uitwisseling’ hebben we de uitwisseling ontworpen en georganiseerd. In de voorbereiding hebben we inhoudelijke zaken besproken, zoals ‘Hoe kan de uitwisseling eruitzien, hoelang moet het duren, welke werkzaamheden kunnen studenten bij elkaar shadowen?’ Er zijn afspraken gemaakt over het informeren van cliënten, zoals het van tevoren vragen van toestemming om een collega-student mee te nemen.
De handleiding voor studenten en het draaiboek voor de kick-off hebben we in samenwerking gemaakt. Voor de uitvoering hield de werkgroep zich ook bezig met de praktische organisatie. Denk daarbij aan vragen als: ‘Welke studenten betrekken we bij het project, hoe kunnen we hen benaderen?’ De werkgroep regelde alles zelf; van het versturen van uitnodigingen tot het reserveren van ruimtes. De coördinatie ervan lag bij één persoon zodat er overzicht bleef.
De uitvoering van de uitwisseling
De uitwisseling tussen de studenten bevatte drie stappen:
- een kick-off-bijeenkomst
- shadowen door studenten
- slotbijeenkomst: een ervaringsgesprek.
Kick-off-bijeenkomst
Tijdens de kick-off-bijeenkomst stond enerzijds de kennismaking centraal, anderzijds besteedden we aandacht aan de praktische organisatie van de uitwisseling met shadowing. De kennismaking vond plaats op persoonlijk en op professioneel vlak. Door presentaties van beide organisaties, speeddaten, en elkaarsagenda’s en weekplanningen bekijken ontstond er zicht op wat collegastudenten in het andere domein doen. Bij de toelichting is gebruikgemaakt van de methode van Sinek the golden circle, waardoor het ‘waarom’ van het project expliciet is gemaakt. Informatie over het beleid ‘langer thuis wonen’ en de wens van de meeste ouderen om thuis te wonen, maakten daar deel van uit. Ook de methodiek shadowing is toen uitgelegd. Een deel van de kick-offsessie is besteed aan de praktische organisatie van het shadowen. De combinatie van koppels studenten Zorg en Sociaal ontstond op natuurlijke wijze door de speeddate en ter plekke maakten zij afspraken wie wanneer waar zou meelopen voor de shadowing-opdracht. Deze tijd voor praktische zaken werd in de evaluatie van de bijeenkomst zeer gewaardeerd. Dat gaf duidelijkheid en rust, zoals een van de studenten het verwoordde. Als afsluiting van de kick-offbijeenkomst maakten studenten gezamenlijk een collage (afbeelding 1) om de samenwerking uit te beelden.
Studenten shadowen
Studenten kregen ongeveer vier weken de tijd om minimaal twee keer wederzijds met elkaar mee te gaan en te shadowen; in totaal hadden zij dus vier afspraken. Daarbij konden de studenten tijdens verschillende activiteiten /werkzaamheden volgen. Studenten van het sociaal domein hebben allemaal een keer een ochtendronde in de thuiszorg meegelopen. Studenten van de thuiszorg hebben het spreekuur van maatschappelijk werk geshadowed, studenten zijn bij elkaar op de werkplek geweest en zijn mee geweest naar trainingen in de stage-instelling.
Slotbijeenkomst: het ervaringsgesprek
Doel van de slotbijeenkomst was om het project af te sluiten met elkaar en stil te staan bij wat studenten hadden gezien en ervaren en welke betekenis dit voor hen had en voor een toekomstige interprofessionele samenwerking. Hiervoor organiseerden we een ervaringsgesprek, dat begeleid werd door twee docenten. Tijdens het ervaringsgesprek stelden we studenten vragen als: ‘Wat hebben jullie gezien en ervaren bij je collega-student? Wat doet de ander? Welke overeenkomsten heb je gezien? Welke samenwerking is er in de toekomst volgens jou nodig?’ Via een digitale muur, Padlet, waren de eerste reacties verzameld (afbeelding 2) die de start voor het ervaringsgesprek vormde.
Aan het einde van de bijeenkomst is er teruggekeken naar de collage die studenten tijdens de kick-offbijeenkomst hadden gemaakt. De foto van de twee mannen in een jas wezen de studenten aan als symbool voor samenwerking tussen zorg en welzijn. Hiervan is later een afbeelding gemaakt voor presentaties (afbeelding 3).
Opbrengsten
Uit het ervaringsgesprek bleek dat studenten veel gezien en ervaren hadden. Hieronder ‘de resultaten’ uit het ervaringsgesprek.
Hoe hebben studenten het werk in het andere domein ervaren?
Studenten Sociale Studies over waarnemingen bij de zorg:
- bijzonder om aanwezig te zijn bij de ochtendzorg van de thuiszorg;
- collega-student handelt professioneel;
- de dankbaarheid van cliënten is opvallend;
- unaniem over het harde werken in de zorg maar de verwachte haast werd niet waargenomen;
- verbaasd over de sociale aspecten van het werk in de zorg;
- het werk in de thuiszorg is ‘laagdrempelig en vertrouwd’ door het contact bij cliënten thuis.
Studenten Verpleegkunde over waarnemingen bij het sociaal domein:
- aangegrepen door het verhaal van een cliënt;
- interessante gesprekken en gesprekstechnieken en praktisch van aard;
- er wordt heel multidisciplinair gewerkt;
- voor de cliënt zijn grenzen tussen zorg en welzijn vaag;
- het netwerk inzetten van de cliënt;
- veel overlap met eigen werk, het stukje welzijn in de zorg, signaleren, sociale aspecten in de gesprekken met cliënten.
Wat zeiden studenten over samenwerken met het andere domein?
Studenten zeiden dat ze door de uitwisseling weten wie ze kunnen benaderen indien nodig en ze hadden het gevoel dat er nu korte lijntjes zijn. Studenten noemden als toekomstige samenwerkingsvormen het elkaar consulteren bij moeilijke casussen. Ook zagen zij voordelen in een Multi Disciplinair Overleg met aanwezigheid van professionals uit zowel het zorg- als het sociale domein. Bij doorvragen van docent Sociale Studies werd een combinatie van indicatie-/ en keukentafelgesprek genoemd. Ook een wijkoverleg om trends en patronen van de wijk te bespreken werd als idee aangedragen.
Lessons learned
Terugkijkend op de uitwisseling van studenten van De Wever Thuis en het Instituut Maatschappelijk werk Tilburg hebben we veel geleerd. In de eerste plaats door de reacties en reflecties van studenten. Maar ook de samenwerking in de werkgroep ‘Uitwisseling’ leverde veel inzichten op. Onze belangrijkste lessen op een rijtje:
- Door deze uitwisseling blijkt dat je ook interprofessioneel kunt leren kijken tijdens praktijkleren (stage). De uitwisseling viel goed te integreren in de bestaande onderwijsprogramma’s. Voor sommige studenten was dit makkelijker te zien dan voor anderen. Inzicht in de onderwijsprogramma’s draagt bij aan de borging van de ervaringen van studenten.
- Shadowen is een kansrijke methode voor interprofessioneel leren. Hierbij kunnen we adviseren om studenten in het eerst contact open, ongestructureerd te laten kijken en verdere keren een gerichte shadowing te laten doen. Studenten kunnen hierdoor een verdieping aanbrengen aan hun eerste indrukken.
- De krachtige organisatie in de werkgroep is als succesfactor ervaren voor de uitwisseling. Door de samenwerking in de werkgroep hebben de organisaties elkaar beter leren kennen. Een duurzame uitwisseling, mits goed ingebed, kan bijdragen aan een duurzame samenwerking tussen de partners.
Tot slot
Onlangs hebben we de projectactiviteiten geëvalueerd met alle samenwerkingspartners. De kennismaking tussen de zorgorganisatie De Wever Thuis en het sociaal domein IMW Tilburg is verstevigd met nieuwe afspraken. Alle producten die gemaakt zijn voor dit project zijn gedeeld met alle partners. We zijn bezig om de uitwisseling van studenten met de methode shadowen in de reguliere programma’s op te nemen.
Workshops die studenten Verpleegkunde volgen bij De Wever Thuis stellen we ook open voor de studenten en medewerkers van het IMW Tilburg.
Noot 1
Het ZorgInnovatieNetwerk van De Wever Thuis is een lerend netwerk (samenwerkingsverband) met een overeenkomst tussen verschillende instellingen: ROC Tilburg en Fontys Hogeschool Mens en Gezondheid en de thuiszorg van De Wever. Cliënten, medewerkers en studenten zijn betrokken bij het leernetwerk. De doelstelling is het bieden van cliëntgerichte extramurale zorg via een continu (cyclisch) proces van werken, leren, onderzoeken en innoveren.
Noot 2 Werkgroep ‘Uitwisseling’
In de werkgroep ‘Uitwisseling’ waren leden van de projectpartners vertegenwoordigd.
- Lecturer practitioner van De Wever Thuis (gecombineerde functie bij Fontys Hogescholen Mens en Gezondheid en De Wever)
- Docent ROC Tilburg Zorg en Welzijn
- Generalistisch hulpverlener van Instituut Maatschappelijk Werk
- Medewerker dagbesteding van De Wever, onderdeel van De Wever Thuis
- Medewerker van De Wever Thuis
- Student Fontys Toegepaste Gerontologie in afstudeerfase