Hannie Schaftprijs voor Maaike Dijk en Matteke Feenstra

Overgewicht vormt een toenemende bedreiging voor de volksgezondheid. Ook onder jongeren wordt dit een steeds groter probleem, vooral onder jongeren met een lagere sociaaleconomische status. Binnen de GGD's is één van de speerpunten dan ook het bestrijden van dit overgewicht. Beide studentes hebben - in opdracht van de GGD - een draaiboek in de vorm van een tien-stappenplan gemaakt over hoe overgewicht onder jongeren effectief bestreden kan worden. Het werkstuk gaat over jongeren, die bezig zijn met een (v)mbo opleiding. Een citaat van een docente biologie en verzorging uit het werkstuk: ‘Je leert de leerlingen tijdens de les waarom gezond eten belangrijk is, de bel gaat en ze rennen naar de kantine. Waar alleen maar ongezonde producten te koop zijn, heel tegenstrijdig vond ik dat’. Als eindproduct is een draaiboek opgesteld met stappen om een gezonde schoolkantine te realiseren. De stappen zijn tot stand gekomen door literatuur- en een praktijkstudie op het Noorderpoortcolle-ge (in Groningen en Appingedam) en het Fivelcollege te Delfzijl.

De probleemstelling: Hoe kan een draaiboek, voor de GGD Groningen, met de stappen naar een gezonde schoolkantine in het voortgezet onderwijs voor de provincie Groningen opgesteld worden? Op welke manier kan het gebruik van goede producten uit het kantine-assortiment worden gestimuleerd bij leerlingen en andere betrokkenen op scholen in het voortgezet onderwijs?

De primaire doelgroepen bestaan uit leerlingen, zowel mannen als vrouwen, van het voortgezet onderwijs in de leeftijd van 12-18 jaar en docenten uit de provincie Groningen. Intermediaire doelgroepen zijn de ouders van leerlingen, directie, conciërges, kantinebeheerders en/of kantinemedewerkers, docenten en medewerkers van de GGD Groningen. De auteurs noemen gedragsverandering als noodzakelijk issue. Gedrag bestaat uit waarneembare handelingen. De twee belangrijkste psychologische oorzaken van gedrag zijn de verwachte uitkomsten en eigen-effectiviteit. Leerlingen hebben ideeën over beloning of straf die zij zullen ervaren door het uitvoeren van gedrag. Voor het bevorderen van een gezonde leefstijl, onder andere in de schoolkantine, vraagt dat om acties die passen bij de belevingswereld van de doelgroep.

Door de auteurs is via een literatuurstudie getracht achtergrondinformatie te verkrijgen over de leefstijl van leerlingen in het voortge zet onderwijs. Een praktijkonderzoek is uitgevoerd op het Noorderpoortcollege en het FivelCollege te Delfzijl. Met dit praktijkonderzoek wilden de beide auteurs inderdaad onderzoeken wat iedere school doet op het gebied van gezonde voeding. Het huidige assortiment is geanalyseerd met behulp van de Assortimentsmeter van het Voedingscentrum. Daarnaast zijn de wensen en behoeften van de betrokkenen geïnventariseerd.

De prevalentie van overgewicht neemt toe. De eetgewoonten van jongeren verslechteren als zij van basisschool naar het voortgezet onderwijs gaan. Het blijkt dat jongeren te weinig groente en fruit, teveel verzadigd vet en te vaak tussendoortjes eten. Uit de vragenlijst blijkt dat leerlingen vooral brood, koeken (zoals ontbijtkoek en tussendoorbis-cuit) frisdrank en water mee naar school nemen. Het aanbod van voedingsmiddelen in de schoolkantine speelt een belangrijke rol in het voedingspatroon van leerlingen. Het huidige aanbod is overwegend ongezond en calorierijk. Een gezonde schoolkantine is een belangrijke maatregel in de strijd tegen overgewicht. Naast een gezonde voeding is voldoende beweging belangrijk in de preventie van overgewicht. De onderzochte scholen vinden dat de primaire verantwoordelijkheid van overgewichtpreventie bij de ouders ligt. De onderzochte scholen zien zichzelf als verantwoordelijk voor het aanbod in de kantines. Een succesvolle overgang naar een gezonde schoolkantine vergt tijd, geld, enthousiasme, inspanning en doorzettingsvermogen. Het is de taak van de GGD om de gezondheid van de bevolking te beschermen, te bewaken en te bevorderen. Uit literatuur blijkt dat het aanbod van voedingsmiddelen in de schoolkantine een belangrijke rol speelt in het voedingspatroon van leerlingen.

De toekenning van de prijs was voor de redactie aanleiding beide auteurs aan het woord te laten.

‘We vonden het vooral lastig om met het onderzoek te beginnen. Het is een veelomvattend onderwerp. Toen we eenmaal waren begonnen met de literatuurstudie en met het benaderen van scholen vorderde het allemaal snel. Interessant was om te ervaren hoe jongeren zelf over eten denken.’

‘Het is inderdaad erg belangrijk dat iedereen achter het project ‘Stap voor stap naar een gezonde schoolkantine’ staat. Bij de door ons onderzochte scholen was de betrokkenheid wisselend. De leiding van de school wist niet altijd even goed wat het aanbod in de kantine was. Ze was op de hoogte van de grote lijnen maar de details waren niet bekend, hoewel dit van school tot school verschilde. Een teamleider weet over het algemeen meer van het assortiment dan een directielid. Het hangt er erg van af hoe dicht de leidinggevende bij de jeugd staat. Als een directielid bijvoorbeeld ook les geeft weet diegene vaak beter wat er in de kantine wordt aangeboden.’

‘Over het algemeen waren de door ons onderzochte scholen erg positief. Ze vonden het realiseren van een gezonde schoolkantine van groot belang. Het grootste knelpunt is dat scholen vaak al erg veel ‘moeten’. De preventie van alcohol, drugs en roken zijn bijvoorbeeld ook belangrijke aandachtspunten. De aandacht van de scholen moet over de verschillende aandachtsgebieden worden verdeeld. We hebben gemerkt dat scholen graag een kant- en klaar pakket met informatie willen. Als obstakel is ook te noemen de medewerking van kantinemedewerkers. Ze zagen niet altijd het nut in van veranderingen in de kantine. Ook de kennis van producten was bij hen niet altijd optimaal. Eén kantinemedewerker gaf bijvoorbeeld aan dat een broodje kaassouf-flé met een klein blaadje sla een gezond broodje was. Een bijkomend probleem is het bedrag dat leerlingen te besteden hebben. Dat is vaak een halve tot één euro. Een ander punt is dat kant en klare producten zoals candybars in verhouding goedkoop ingekocht kunnen worden en lang houdbaar zijn. Dat is niet zo met gezonde producten zoals fruit en gezonde broodjes.’

‘Het was lastig om binnen de tijd ons onderzoek af te ronden. Veel verschillende mensen hadden invloed op onze onderzoeksresultaten. We hadden bijvoorbeeld toestemming nodig voor het afnemen van enquêtes, vervolgens moesten we wachten totdat alle resultaten binnen waren, voordat we deze konden gaan verwerken.’

‘Scholen staan positief tegenover het realiseren van een gezonde schoolkantine. Naast de kwaliteit van het onderwijs wordt een gezonde school steeds belangrijker, een gezonde schoolkantine is daar een onderdeel van. Toekomstige leerlingen en de ouders kijken steeds meer naar dit soort zaken. Voor een school is een gezonde schoolkantine een belangrijk punt om zich te profileren als gezonde school. De school in mijn oude woonplaats wil bijvoorbeeld ook graag een gezonde schoolkantine.’

‘Ja, ook voor deze medewerkers is er een belangrijke rol weggelegd. In ons werkstuk hebben we aangegeven dat het belangrijk is om het project breed aan te pakken. Dus zowel in de lessen als in de kantine en de omgeving van de school. Beroepsbeoefenaren binnen Gezondheidszorg en welzijn spelen dus een belangrijke rol. Zij geven les over onderwerpen die veel te maken hebben met leefstijl. Voeding is hier een belangrijk onderdeel van. Tijdens deze lessen kan aandacht worden besteed aan gezonde voeding en wat gezonde voeding precies is.’